Արտագաղթի սոցիալհոգեբանական պատճառները

Արտագաղթն ամենահարմար այլընտրանքն է: Ահա այս նախադասությամբ ավարտվեց 20-30 տարեկան երկու ընկերների ակտիվ բանավեճը, որի նիտրալ մասնակիցն էի դարձել պատահաբար նրանց հետ նույն երթուղայինում հայտնվելու պատճառով: Ընկերական այդ զրույցը, անչափ հետաքրքրեց և ստիպեց ինձ հանել անընդհանտ նույն երգը հրամացնող ականջակալներս և ավելի խորը ընկղմվել նրանց խոսակցության մեջ: Բարիկադի մի կողմում պահպանողական և հայրենասեր ընկերն էր, որ ցանկացած պարագայում անընդունելի էր համարում երկրից հեռանալը, մյուս կողմում ապագա միգրանտն էր, ով բողոքում էր իր ֆինանսական անապահովությունից, մասնագիտություն ունենալու, բայց համապատասխան աշխատանք չունենալու փաստից: Երկուսն էլ անհույս գործազուրկ էին (սա ասում եմ դատելով նրանց խոսակցությունից), սակայն հաստատ գոնե Հայաստանում չէին պատրաստվում կատարել մեր երկրում այդքան առաջարկ վայելող աշխատանքները, չնայած որ իրենց մասնագիտական որակներով կամ ԲՈՒՀ-ական գիտելիքներով, ընդմիշտ կորցրել էին զբաղվածների շարքերը համալրվելու հույսը: Մեկի համար նյութական անապահովության բացը լրացնելու միջոցը դրսում էր, մյուսը դեռ իրեն չեզոք էր պահում: Ընկերների միջև գաղափարական այդչափ տարբերությունը, ինձ մտածելու առիթ տվեց, հատկապես որ երկուսի փաստարկներում էլ որոշակիորեն ճշմարտություն կար: Իրականում ինչու է այսօրվա երիտասարդը արտագաղթում, ինչու է այդքան ձգտում օտար հողում կառուցել իր բարեկեցությունը, որն է աղքատության մատնվելու, բայց Հայաստանում իրենց տեսանկյունից ոչ «հարիր» (բոլոր աշխատանքի ձևերն էլ հարգելի են) աշախատանք չկատարելու պատճառը և վերջապես որտեղ է խաչվում հայերիս համար ֆինանսական և բարոյական երջանկության ուղիները: Սրանք հարցեր են, որոնց մասին նախկինում երբեք չէի մտածել, սակայն իմ փոքրիկ հետազոտության երկու հերոսները, տվեցին ինձ դրանց պատասխանները: Իմ սուբյեկտիվ կարծիքով արտագաղթողների մեծ մասը լքում են երկիրը մեկ, և այդ միակ պատճառը ձևավորող բազմաթիվ ենթապատճառներից ելնելով: Արտագաղթի գլխավոր պատճառը բնակչության շրջանում գործազրկությունն է և դրանից բխող աղքատությունը: Նյութական անապահովության մեջ իր մեղավորություն ունի թե' անձը, թե' պետությունը: Անհատի մեղավորությունը լավ աշխատանք ունենալու ցանկության, իսկ պետության մեղքը սահմանափակ աշխատատեղեր ունեցող շուկա և ցածր բուհական կրթական համակարգի մեջ է: Այն, որ Հայաստանում տիրող կրթական համակարգում առկա են բազմաթիվ ակներև բացթողումներ, արդեն վաղուց գործնականում ապացուցված փաստ է: Մարդիկ ընդունվում, սովորում, ավարտում են այդպես էլ չհասկանալով իրենց մասնագիտության իմաստը և այն, թե տեղի շուկայում ինչ պետք է աշխատեն իրենց մասնագիտությամբ, քանզի աշխատանք գտնելու գործում չեն օգնում ոչ' գիտելիքները, ոչ էլ պետությունը: Համալսարաններում կորցնելով մի քանի տարի, արդեն իսկ ԲՈՒՀ-ը ավարտած քաղաքացին բախվում է իր մասնագիտությամբ անաշխատունակ լինելու փաստին, համալրելով գործազուրկների շարքերը: Նրանց մոտ 15%-ը ժամանակի ընթացքում, որոշակի վերապատրաստումներից հետո գտնում է իր մասնագիտության, կամ գոնե դրան մոտ աշխատանք: Հաջորդ 15%-ը զբաղվում է նրանով, ինչ հաջողացնում է, մնացած 70%-ը լքում է երկիրը, արտագաղթում: Արտագաղթելով նրանք կրկին չեն զբաղվում իրենց մասնագիտությամբ, կատարելով նույնպիսի կամ հաճախ ավելի վատ աշխատանք, քան կարող էին անել Հայաստանում: Առաջ է գալիս արտագաղթելու հոգեբանական ասպեկտը: Արտագաղթոների մեծ մասը Հայաստանում հաստատ ունեցել է այնպիսի աշխատանք կատարելու հնարավորություն, ինչպիսին արտասահմանում, սակայն գերադասել է դա անել օտար հողերում, թեկուզ աշխատանքային միգրանտի կարգավիճակով: Իրականում տարբերությունները չնչին են, աշխատանքը նույն է, աշխատանքային պայմանները և աշխատավարձը էապես չեն տերբերվում, այստեղ խնդիրը մարդկային հարաբերությունների մեջ է, որի բացը առավել զորեղ է, քան ցանկացած սոցիալական խնդիր: Սկսած պետությունից, մինչև ամենահասարակ մարդկային հարաբերություններ, բարդույթը հիմքից է, հիմքը պետք է փոխել: Մեր ազգային մենտալիտետում իրապես բացակայում է սոցիալական տարբեր շերտերի միջև հավասրաությունը, և այն որ մենք ՀՀ քաղաքացիներս իրավահավասար ենք անկախ մեր նյութական կացությունից, գրված բայց սենտիմենտալ օրենք է: Մենք բոլորս չափից շատ կրթված ենք, գուցե դա է մեր անկրթության պատճառը: Իհարկե հասարակության մեջ լիակատար հավասարություն լինել հնարավոր չէ, միշտ էլ գտնվում են անձինք, ովքեր բոլորից վեր են, բայց դա չպետք է վերածվի անարխիայի և հանգեցնի արտագաղթի ինդեքսի օրեցօր աճին: Բնականաբար, եթե հավասար չենք մեր երկրում, հյուրի կարգավիճակով հավասար լինել չենք կարող, սակայն այլ է լինել երրորդական օտարի հողում, այլ է սեփական հայրենիքում:

Ես չգիտեմ, թե իրականում ինչպես վարվեցին իմ այս հոդվածի երկու ներշնչանքները, սակայն փաստ է, որ հայրենիքից ստիպված հեռանալու միտքը, ծագել է նրանց ու էլի շատ-շատերի ուղեղներում և շատ շուտով, նրանց համար հեռանալը մտքից իրականություն կդառնա: Ցավալի է, բայց այսօր շատերի համար արտագաղթը գոյատևելու ամենահարմար այլընտրանքն է...  

Մերի Թելունց